Bankowość i usługi płatnicze: Blokada środków na rachunku bankowym

W dobie globalizacji i powszechnej dostępności usług finansowych blokada rachunku bankowego stanowi uciążliwe ograniczenie prawa własności. W zależności od podstawy blokady możliwość swobodnego dysponowania środkami może zostać ograniczona przez bank na okres trzech albo sześciu miesięcy, a po upływie wskazanych terminów - postanowieniem właściwego prokuratora blokada może być przedłużona. Należy pamiętać, iż w takiej sytuacji ist­nie­je sze­reg moż­li­wo­ści obro­ny swo­ich praw – za­rów­no w to­ku to­czą­ce­go się po­stę­po­wa­nia przy­go­to­waw­czego, jak rów­nież po­przez moż­li­wość do­cho­dze­nia stosownego od­szko­do­wa­nia.

Bank który powziął podejrzenie, że określona transakcja, czy też środki znajdujące się na rachunku bankowym mogą mieć związek z przestępstwem prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, może czasowo zablokować klientowi dostęp do całości albo części pieniędzy zgromadzonych na koncie. W przypadku blokady rachunku istotne znaczenie będą miały dwie podstawy prawne, a mianowicie: (i) art. 106a Ustawy z dnia z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Prawo Bankowe (Dz. U. Nr 140, poz. 939 z późn. zm. – dalej „Prawo Bankowe”) oraz (ii) przepisy rozdziału 8. Ustawy z dnia 1 marca 2018 roku o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2018 r. poz. 723 z późn. zm. – dalej „AML”).

Procedura blokady środków – Prawo bankowe:

Zgodnie z treścią art. 106a ust. 3 i 4 Prawa Bankowego blo­ka­da jest tymczasowa – może trwać do 72 godzin oraz - co istotne - mo­że na­stą­pić wy­łącz­nie do wy­so­ko­ści zgro­ma­dzo­nych na ra­chun­ku środ­ków, co do których zachodzi podejrzenie. W praktyce wstrzymanie transakcji czy blokada środków na rachunkach bankowych na podstawie powołanego przepisu będzie dotyczyła przestępstw publicznoskargowych, w szczególności skarbowych. O dokonaniu blokady bank zawiadamia pro­ku­ra­to­ra, Po­li­cję al­bo in­ny wła­ści­wy or­gan upraw­nio­ny do pro­wa­dze­nia po­stę­po­wa­nia przy­go­to­waw­cze­go. 

Prokurator może w ciągu 72 godzin wydać postanowienie w przedmiocie wsz­czę­cia postępowania, określając jednocześnie za­kres, spo­sób i ter­min blokady rachunku bankowego albo odmówić wsz­czę­cia takiego po­stę­po­wa­nia, co spowoduje upadek zastosowanej blokady. W przypadku wydania przez prokuratora postanowienia o wszczęciu postępowania blokada rachunku może zostać zastosowana na czas określony – nie dłuższy niż 3 miesiące. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż trzymiesięczny termin liczy się od dnia otrzymania przez bank zawiadomienia o dokonaniu tymczasowej blokady, nie zaś od momentu zablokowania środków przez bank. W praktyce łączny czas trwania blokady środków na rachunku może być zatem dłuższy niż 3 miesiące, bowiem do tego okresu należy doliczyć również pierwszą blokadę tymczasową przed postanowieniem prokuratora (dodatkowe 72 godziny).

Procedura blokady środków – AML:

W przypadku podejrzenia, że określona transakcja lub wartości majątkowe mogą mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, bank zobowiązany jest powiadomić o tym fakcie Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (dalej: „GIIF”). W ciągu 24 godzin od momentu potwierdzenia przyjęcia zawiadomienia, bank nie przeprowadza transakcji, co do której powzięto uzasadnione podejrzenie, ani nie przeprowadza transakcji obciążających rachunek, na którym zgromadzono wartości majątkowe. Procedura blokady na gruncie AML różni się zatem od tej dokonywanej na podstawie Prawa Bankowego – w opisywanej sytuacji bank nie może samodzielnie dokonać blokady dostępu do środków.

GIIF może przekazać bankowi żądanie blokady rachunku na okres nie dłuższy niż 96 godzin, licząc od daty i godziny wskazanych w potwierdzeniu przyjęcia zawiadomienia. GIIF zawiadamia właściwego prokuratora o podejrzeniu popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu. Prokurator może postanowieniem wstrzymać transakcję lub dokonać blokady rachunku na czas oznaczony, nie dłuższy niż 6 miesięcy. Blokada rachunku upada, gdy w powyższym półrocznym terminie prokurator nie wyda kolejnego postanowienia – w tym wypadku: (i) postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym albo (ii) postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych. 

Czy można bronić się przed blokadą rachunku?

W myśl art. 106a ust. 5 Prawa bankowego oraz art. 86 ust 11 AML na po­sta­no­wie­nie pro­ku­ra­to­ra usta­na­wia­ją­ce blo­ka­dę na ra­chun­ku ban­ko­wym przy­słu­gu­je za­ża­le­nie do są­du właściwego do rozpoznania sprawy w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia. Postanowienie prokuratora o zastosowaniu blokady środków na rachunku jest natychmiast wykonalne, a wniesione zażalenie nie wstrzymuje jego wykonania.

W każdej indywidualnej sytuacji blokady rachunku warto zwrócić szczególną uwagę na oznaczony w postanowieniu zakres blokady, gdyż w praktyce możemy mieć do czynienia z sytuacją zablokowania także tych wartości majątkowych, których źródło nie budzi lub nie powinno budzić podejrzeń. W tym miejscu podkreślić także trzeba, że środki udostępniane posiadaczowi rachunku w formie debetu, czy też na podstawie umowy o limit odnawialny nie powinny zostać objęte blokadą.

Ponieważ w zakresie nieuregulowanym przepisani Prawa Bankowego i AML ustawy te odsyłają do przepisów kodeksu postępowania karnego (dalej: „k.p.k.”),  szczególne znaczenie będą miały przepisy o zabezpieczeniach majątkowych. W myśl art. 291 § 4 k.p.k., zabezpieczenie majątkowe należy niezwłocznie uchylić w całości lub w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części. Wniosek o uchylenie lub zmianę zabezpieczenia majątkowego można składać na każdym etapie postępowania.

Od­po­wie­dzial­ność od­szko­do­waw­cza

Na gruncie Prawa Bankowego usta­wo­daw­ca zwal­nia bank z od­po­wie­dzial­no­ści za ewen­tu­al­ną szko­dę, któ­ra mo­że wy­nik­nąć z wy­ko­na­nia w do­brej wie­rze obo­wiąz­ków zwią­za­nych z za­sto­so­wa­niem blo­ka­dy na ra­chun­ku ban­ko­wym. Zgodnie bowiem z art. 106a ust. 10 Prawa Bankowego je­że­li w to­ku po­stę­po­wa­nia oka­że się, że do­ko­na­nie blo­ka­dy nie mia­ło związ­ku z prze­stęp­stwem lub ukry­wa­niem dzia­łań prze­stęp­czych, od­po­wie­dzial­ność za szko­dę wy­ni­kłą z do­ko­na­nia blo­ka­dy środ­ków na ra­chun­ku po­no­si Skarb Pań­stwa. Odpowiedzialność Skarbu Państwa aktualizuje się wówczas, gdy spełnione zostaną następujące przesłanki: (i) wystąpiła szkoda, (ii) wydano postanowienie o blokadzie rachunku w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa lub ukrywaniem działań przestępczych, (iii) wydano postanowienia o umorzeniu/wyrok uniewinniający oraz (iv) wystąpił związek przyczynowy pomiędzy szkodą a dokonaniem blokady rachunku. Należy zauważyć, że kwestia odpowiedzialności została odmiennie uregulowana w przepisach o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy. Art. 91 AML wyraźnie wskazuje, że wykonanie przez instytucję obowiązaną (bank) wskazanych powyżej obowiązków (art. 86, 87 i 89), nie powoduje odpowiedzialności dyscyplinarnej, cywilnej, karnej, ani innej określonej odrębnymi przepisami.

Pod­su­mo­wa­nie

Instytucja blokady rachunku bankowego stanowi niewątpliwie silną ingerencję w prawo własności. W zależności od podstawy blokady możliwość swobodnego dysponowania swoimi środkami może zostać ograniczona na okres trzech albo sześciu miesięcy, a po upływie wskazanych terminów blokada może być utrzymana także na dłuższy okres w wyniku wydania przez prokuratora  postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych. Mimo tego, że w praktyce blokady rachunku są długotrwałe, należy pamiętać, iż ist­nie­je sze­reg moż­li­wo­ści obro­ny swo­ich praw – za­rów­no w to­ku to­czą­ce­go się po­stę­po­wa­nia przy­go­to­waw­cze­go, jak rów­nież po­przez do­cho­dze­nie stosownego od­szko­do­wa­nia.